Theo Financial Times, những ai sống trong một xã hội đa ngôn ngữ đều hiểu rất rõ giá trị của dịch thuật và dịch giả.

Những tiểu thuyết tuyệt đẹp của Gabriel García Márquez và Julio Cortázar đã đến được với các hiệu sách trên phố Calcutta, Ấn Độ thông qua bản dịch tuyệt vời của cố dịch giả Gregory Rabassa từ tiếng Tây Ban Nha sang tiếng Anh. Hay tại Ấn Độ, thiên sử thi Mahabharatadịch từ tiếng Phạn gốc được dịch giả Kaliprasanna Singha chuyển sang tiếng Bengal cho các thế hệ trẻ có thể hiểu.

Các dịch giả đã đưa nhiều tác phẩm từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, đưa các nhà văn viết sách tiếng Malayalam vào thế giới tiếng Hindi, đưa tên tuổi Pushkin hay Isabel Allende vào thế giới tiếng Bengal. Một bản dịch kém có thể giết chết tình yêu của độc giả dành cho một cuốn sách. Một bản dịch hay thổi luồng sinh khí mới vào các tác phẩm của những nhà văn được yêu thích.

“Dịch một cuốn sách là bước vào mối quan hệ với nó, tiếp cận và đồng hành cùng nó, hiểu rõ từng từ một và tận hưởng sự thoải mái khi đồng hành cùng nó”, tác giả kiêm biên dịch viên Jhumpa Lahiri đã viết trong cuốn Translating Myself and Others(2022).

AI xâm lấn thế giới dịch thuật

Nhưng liệu dịch thuật còn là công việc của con người trong bao lâu nữa? Các cuộc tranh luận về AI và công cụ dịch tự động đã diễn ra rất sôi nổi trong năm nay. Một tháng trước, Veen Bosch & Keuning, nhà xuất bản lớn nhất Hà Lan, đã công bố kế hoạch thử nghiệm công cụ dịch AI cho một số lượng hạn chế các đầu tiểu thuyết thương mại.

Gã khổng lồ trong ngành xuất bản HarperCollins cũng đã đề nghị các tác giả cho phép sử dụng "một số đầu sách phi hư cấu nhất định" để phát triển các Mô hình ngôn ngữ học AI (LLM) cho Microsoft. Sự lo ngại ngày càng lan rộng rằng một ngày nào đó các mô hình AI này có thể khiến các tác giả và biên dịch viên trở nên lỗi thời.

Trong khi một số độc giả vẫn ưa thích bản dịch của con người, thì một số tín đồ AI cho rằng không phải tất cả bản dịch của con người đều hay và một bản dịch kém có thể giết chết một cuốn tiểu thuyết hoặc một tập thơ. Ngoài ra, bản dịch của con người tốn thêm thời gian và có thể gây tốn kém cho các nhà xuất bản. Còn AI, nếu các mô hình LLM tiến triển đúng hướng, có thể ngay lập tức mở ra một thế giới văn học hoàn toàn mới cho độc giả.

Ngay cả đối với những nhà xuất bản ưa thích các chuyên gia con người đóng góp cho họ nhiều tác phẩm sáng tạo hơn, thì họ cũng khó có thể cưỡng lại sự cám dỗ sử dụng bản dịch AI cho sách giáo khoa và sách phi hư cấu cơ bản.

Vào tháng 1 năm 2024, Hiệp hội Tác giả đã tiến hành một cuộc khảo sát, đăt ra câu hỏi với 11.500 thành viên của họ (tác giả, họa sĩ minh họa và biên dịch viên) về quan điểm đối với tác động của AI trong ngành công nghiệp sáng tạo. Kết quả cho thấy cả quan điểm tích cực và tiêu cực đối với bản dịch AI. Hơn một phần ba số biên dịch viên (37%) được thăm dò cho biết họ đã thử nghiệm các công cụ AI, 36% biên dịch viên đã mất việc vì AI và 77% tin rằng dịch máy sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến thu nhập của họ.

Liệu LLM và máy móc có thể dịch trực quan như con người không? Trong khi AI đang ở giai đoạn đầu, với một số nội dung dịch còn sai hoặc gây hiểu lầm, hay còn một số trục trặc kỹ thuật, thì chúng đang được cải thiện và khi được nâng cấp, có thể sẽ được áp dụng trên toàn giới doanh nghiệp.

Khi dịch thuật không chỉ là dịch thuật

Mối đe dọa này đối với sinh kế của các dịch giả xuất hiện vào thời điểm đang có nhiều giải thưởng dịch thuật hơn và công việc mà họ làm ngày càng được đánh giá cao hơn, cả hữu hình và vô hình. Trong khi AI xử lý các thông tin đầu vào như một trò chơi ô chữ, quét kho dữ liệu để tìm ra câu trả lời đúng, thì một số kỹ năng riêng của dịch giả, như sự sáng tạo, lựa chọn khéo léo, hiểu ý định của tác giả, hoàn toàn là sản phẩm của kiến thức và kinh nghiệm.

Và với tư cách là đại sứ cho các tác giả và sách, không có mô hình AI nào có thể thay thế được hình ảnh và vai trò của dịch giả. Vai trò của dịch giả không chỉ dừng ở văn bản. Jennifer Croft, người dịch các tác phẩm từ tiếng Ba Lan, tiếng Ukraine và tiếng Tây Ban Nha sang tiếng Anh, đã dành gần một thập kỷ để đưa cuốn tiểu thuyết năm 2007 Flights của Olga Tokarczuk, tác phẩm giành giải Man Booker International, tới các nhà xuất bản.

"Tôi thường là người đi giới thiệu những cuốn sách đó, đóng vai trò như một người đại diện cho các tác giả mà tôi đang dịch. Đó là một phần của dịch thuật mà tôi nghĩ hầu hết đều không biết đến", Croft chia sẻ trong một cuộc phỏng vấn.

Người dịch thuật cũng chính là một nhà văn khi quá trình dịch gắn liền mật thiết với cảm xúc, trí tưởng tượng và trải nghiệm cơ thể. Charles Simic, nhà thơ người Mỹ gốc Serbia mất năm 2023, từng chia sẻ rằng dịch thuật là “một hành động của tình yêu, một hành động của sự đồng cảm cao nhất”.

Đối với Daisy Rockwell, một dịch giả nổi tiếng với kinh nghiệm làm việc cùng nhiều tác giả như Upendranath Ashk và Geetanjali Shree, dịch giả và tác giả là “những vũ công khiêu vũ”. Hay với dịch giả Idra Novey, khi bà đang dịch tác phẩm của nhà văn người Brazil Clarice Lispector, cảm giác “như thể tôi đang đặt lòng bàn tay của mình vào lòng bàn tay của bà ấy và có thể nghe thấy nhịp điệu của các câu văn của bà ấy khớp với nhịp điệu của chính tôi”.

Trong khi AI không thể biến mất như chưa từng xuất hiện và có rất nhiều lĩnh vực mà nó có thể là một công cụ tiết kiệm thời gian, tuy nhiên, các nhà xuất bản phải suy nghĩ về vị trí của các bản dịch AI trong đời sống sáng tạo hiện tại. Quay trở lại năm 2011, dịch giả huyền thoại Margaret Jull Costa đã nói: "Mỗi dịch giả sẽ tạo ra một phiên bản khác nhau, bởi vì bản thân họ là độc giả hoặc người nghe cũng đọc và nghe khác nhau." Còn đối với Margaret, phép màu của một bản dịch tốt là nó cũng "mới mẻ, độc đáo và quyến rũ không kém gì bản gốc".