Chúng ta đang tiến nhanh đến một tương lai mà các công việc quan trọng trong ngành xuất bản - biên tập, dịch thuật, thu âm và trình bày, thiết kế sách - sẽ do máy móc đảm nhiệm ngày một nhiều hơn. Yehuda Niv, CEO và đồng sáng lập Spines - một công ty xuất bản chuyên dụng AI, khẳng định: “Mục tiêu của chúng tôi không phải thay thế sự sáng tạo của con người”, nhấn mạnh tự động hóa sẽ giúp nhiều tác giả tiếp cận thị trường sách hơn.

Các công ty như Storytel và Nuanxed cho rằng sự gia tăng lưu hành sách nói sẽ bù đắp cho việc thay thế các nghệ sĩ đọc sách và dịch giả con người. Tuy nhiên, ai sẽ hưởng lợi nhiều nhất từ sự tăng trưởng này - các tác giả hay các cổ đông ẩn danh - vẫn còn là một câu hỏi.

Để máy móc làm thay phần "mệt nhọc" trong sáng tạo?

Lạc quan về AI và các công nghệ mới là điều rất đáng hoan nghênh, nhưng cũng gợi nhớ đến những người theo chủ nghĩa công nghệ lạc quan trong thế kỷ 19, như Edward Bellamy. Trong tiểu thuyết Looking Backward(1888, tạm dịch: Nhìn lại), Bellamy hình dung một tương lai nơi nghệ thuật và văn học thăng hoa nhờ tự động hóa tiên tiến giúp con người thoát khỏi lao động khổ sở, có thêm thời gian cho các hoạt động văn hóa.

Tuy nhiên, thực tế dường như đang diễn ra theo chiều ngược lại. Nhiều loại hình sản phẩm văn hóa giàu ý nghĩa trước đây đang dần dần bị tự động hóa.

Những đổ gãy trong ngành xuất bản chỉ vừa bắt đầu, nhưng đã có những bước tiến khổng lồ trên hành trình giải phóng con người khỏi những phần công việc “khổ sở” trong sáng tác văn học.

Ngay sau khi ChatGPT ra mắt, nhiều tạp chí khoa học viễn tưởng ở Mỹ đã phải tạm ngừng nhận bài vì tràn ngập truyện ngắn do AI tạo ra, trong số đó nhiều tác phẩm gần như giống hệt nhau. Hiện nay, số lượng sách có AI tham gia vào sáng tác được xuất bản trên Amazon nhiều đến mức nền tảng này phải giới hạn tác giả tự xuất bản chỉ được tải lên ba cuốn sách mỗi ngày.

Các dự án xuất bản có sự tham gia của AI trải rộng: từ nghề tay trái như tái xuất bản các tác phẩm thuộc phạm vi công cộng (public domain), đến những chiêu trò lừa đảo nhắm vào các độc giả và tác giả thiếu cảnh giác.

Nhưng suy cho cùng, tất cả đều dựa trên ý tưởng cho rằng viết lách có thể trở thành chuyện dễ dàng và không tốn nhiều công sức. Tuy nhiên, việc sử dụng AI có thể mang lại những phí tổn tiềm ẩn khác trong dài hạn.

AI như một “đối tác tư duy”?

Trước kia, để viết và xuất bản một truyện ngắn kém chất lượng, một cây bút trẻ có thể phải đánh đổi nhiều thời gian và tâm sức. Giờ đây, chỉ cần một câu lệnh, ai cũng có thể làm được chuyện này. Nhưng điều này có lẽ sẽ "làm rầu nồi canh" nào đó.

No Prize for Pessimism(tạm dịch: Không có phần thưởng cho bi quan) của Sam Schillace (Phó giám đốc Công nghệ của Microsoft) nhấn mạnh rằng sử dụng AI trong quá trình viết không nhất thiết phải là một lối tắt lười biếng. Người viết có thể dùng AI cho công việc xây dựng bản thảo, sau đó đọc lại, hiệu đính, chỉnh sửa để đưa vào văn bản.

AI có thể trở thành “đối tác tư duy”, hỗ trợ người viết trong việc tìm kiếm ý tưởng và phác thảo. Dù công nghệ còn non trẻ và ban đầu có thể gây ra hỗn loạn, nhưng bằng cách nào chăng nữa, AI cũng sẽ giúp các tác giả xuất bản nhanh hơn.

Thương hiệu 8080 Books của Microsoft nhấn mạnh sách rất “quan trọng” vì chúng truyền tải “tri thức và sự khôn ngoan”, đồng thời “xây dựng sự đồng cảm”. Tuy nhiên, họ cũng mong muốn “tăng tốc quy trình xuất bản” và rút ngắn thời gian từ khi nộp bản thảo đến khi xuất bản.

Câu hỏi đặt ra là: Một cuốn sách được sản xuất nhanh chóng liệu có còn giữ nguyên giá trị? Trong phần lớn lịch sử, sách được định nghĩa bởi sự chậm rãi và sự đầu tư tâm sức, từ quá trình viết lách đến hành trình xuất bản. Một cuốn sách không nhất thiết phải mang tính thời sự.

Thực ra mà nói, sách nên vượt qua được bối cảnh hiện tại, để vọng âm vang mãi trải dài những thời điểm và nơi chốn khác nhau.

Tốc độ nhanh hơn và khả năng tiếp cận rộng hơn là những mục tiêu đáng khen trong nỗ lực đổi mới xuất bản, nhưng điều này cũng có thể dẫn đến sự mất giá trị cho ngành, ít nhất là trong ngắn hạn, cả về nhân sự lẫn chính các cuốn sách.