Theo điều tra tình hình sử dụng thuốc lá tại 34 tỉnh, thành năm 2020 (GATS 2020) cho thấy, tỷ lệ hút thuốc lá điện tử (TLĐT) năm 2020 tăng 18 lần so với năm 2015 (từ 0,2% lên 3,6%), trong đó nam giới tăng 14 lần, nữ giới tăng 10 lần.

Hiện dư luận đang thắc mắc vì sao thuốc lá điếu thì bị kiểm soát gắt gao bao gồm các quy định quản lý cho hàng chính danh, xử phạt cho các mặt hàng buôn lậu, trong khi thuốc láthế hệ mới (TLTHM) lậu lại bán công khai như hàng tiêu dùng trên các phố phường mà chưa thấy các biện pháp xử phạt thích đáng theo Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá(PCTHTL) hiện hành.

TLTHM vẫn đang nằm ngoài luật

Thực trạng buôn lậuTLTHM đã diễn ra trong nhiều năm qua với mức độ ngày càng gia tăng, thiếu kiểm soát, gây khó khăn cho các cơ quan quản lý. Trong khi đó, kể từ năm 2017, Chính phủ đã yêu cầu các bộ, ngành xây dựng chính sách quản lý đối với sản phẩm TLTHM. Trong đó, Bộ Công Thươngđược giao nhiệm vụ chủ trì, phối hợp liên bộ để sớm đề xuất phương án quản lý phù hợp nhằm kiểm soát các sản phẩm này.

Không như thuốc lá điếu, TLTHM có yếu tố công nghệ là làm nóng thay vì đốt cháy nguyên liệu thuốc lá (đối với thuốc lá làm nóng- TLLN) hoặc dung dịch có chứa nicotine (đối với TLĐT). Do đó, đã có nhiều ý kiến thảo luận vấn đề này giữa các cơ quan ban ngành trong suốt nhiều năm về hoạt động của sản phẩm, trong đó bao gồm các vấn đề cơ chế quản lý liên quan.

Chính vì thế, trong khi cơ quan quản lý vẫn đang thảo luận về cơ chế kiểm soát phù hợp thì tình hình buôn lậu TLTHM chưa từng dừng lại, thậm chí ngày càng tăng trưởng trong suốt nửa thập kỷ kể từ khi có chỉ đạo của Chính phủ.

Hệ lụy tất yếu là các tổ chức, cá nhân buôn lậu lợi dụng kẽ hở của luật pháp mua bán tràn lan mặt hàng “thuốc lá” từ hình thức kinh doanh qua mạng cho đến bày bán công khai, mở cửa hàng, treo bảng hiệu trên khắp đường phố, lôi kéo giới trẻ sử dụng, gây hoang mang, lo lắng cho các các bậc phụ huynh và xã hội. Báo chí càng nhấn mạnh về tác hại của TLTHM lậu, xã hội càng đặt ra câu hỏi vì sao cũng là sản phẩm thuốc lá nhưng lại được tự do hoạt động hơn so với thuốc lá điếu.

Đến nay, phần lớn các bộ ngành đã thống nhất là cần xác định và áp dụng ngay cơ chế quản lý đối với mặt hàng này, đồng thời việc quản lý thế nào là hợp lý, dung hòa lợi ích giữa các chủ thể liên quan và phù hợp với các văn bản quy phạm pháp luật cũng đã có hướng đi cụ thể.

Đề xuất sửa đổi Nghị định 67/2013 để sớm có quy định kiểm soát TLTHM

Theo các chuyên gia, hệ thống pháp luật Việt Nam hiện nay đã có thể áp dụng để quản lý TLTHM. Cụ thể, Luật PCTHTL ban hành năm 2012 có phân loại cơ chế hoạt động của từng sản phẩm thuốc lá, trong đó bao gồm thuốc lá điếu, xì gà, cũng như danh mục “thuốc lá khác” để tạo cơ sở pháp lý đưa những hình thức khác nhau của thuốc lá vào diện quản lý chung. Do đó, nếu đã là thuốc lá hoặc những sản phẩm có chứa chất nicotinethì cũng có thể dùng Luật hiện hành để kiểm soát.

Tuy nhiên, do cơ chế hoạt động của sản phẩm khác với thuốc lá điếu, nên việc thận trọng xem xét cũng như lấy ý kiến của các bên liên quan để từ đó đưa ra phương thức quản lý phù hợp với tình hình thực tế là việc làm cần thiết.

Đến nay, với vai trò chủ trì, nhận nhiệm vụ từ Chính phủ, Bộ Công Thương đã tích cực hợp tác, phối hợp các bên liên quan để đề xuất vận dụng khái niệm thuốc lá và nguyên liệu thuốc lá trong Luật PCTHTL hiện hành để bổ sung nội dung quản lý TLTHM vào dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định 67/2013/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật phòng, chống tác hại của thuốc lá về kinh doanh thuốc lá trong thời gian tới.

Hiện, đề xuất này đã đạt được những ý kiến đồng thuận của nhiều bên, tạo tiền đề tiến tới thống nhất sự tương thích của TLTHM (bao gồm TLLN, TLĐT…) với định nghĩa thuốc lá theo quy định hiện hành của Luật PCTHTL.

Ông Lê Đại Hải, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật dân sự - kinh tế, Bộ Tư pháp cho biết: “Hiện nay, do Nghị định 67 của chúng ta chưa có quy định, cho nên TLTHM du nhập vào Việt Nam chủ yếu thông qua các con đường thẩm lậu như xách tay... chứ chưa có quy định được phép nhập khẩu, buôn bán một cách chính thống. Tuy nhiên trên thực tế, có không ít người trước đây hút thuốc lá điếu truyền thống đã chuyển sang hút TLTHM là TLĐT hoặc là TLLN. Như vậy, khi có nhu cầu thực tiễn trong xã hội, quan hệ xã hội xuất hiện thì Nhà nước cần phải có biện pháp để quản lý các sản phẩm này”.

Trao đổi về tiến trình quản lý TLTHM theo chỉ đạo của Chính phủ, ông Ngô Khải Hoàn – Phó Cục trưởng Cục Công nghiệp, Bộ Công Thương cho biết: “Dự kiến trong tháng 12, sau khi có ý kiến trả lời chính thức của Bộ Y tế đối với một số nội dung còn vướng mắc trong dự thảo Nghị định 67 về kinh doanh thuốc lá, Bộ Công Thương sẽ trình Thủ tướng Chính phủ dự thảo Nghị định mới thay thế cho Nghị định 67. Đây cũng là căn cứ để giúp cho hoạt động quản lý nhà nước về thuốc lá trong thời gian tới được thuận tiện và hiệu quả hơn”.

Những tín hiệu tích cực trên cho thấy, thời kỳ “tự do” của thị trường chợ đen của mặt hàng TLTHM sẽ sớm được kết thúc, tạo sự yên tâm cho xã hội, cộng đồng. Mặt khác, những người hiện đang có nhu cầu chuyển đổi từ thuốc lá điếu sang các giải pháp khác sẽ sớm được tiếp cận những sản phẩm chính danh, được công nhận chất lượng, được kiểm nghiệm khoa học trên toàn cầu.

Xét về mặt vĩ mô, tình trạng thất thu thuế từ mặt hàng này cũng sẽ được khắc phục, đồng thời năng lực quản lý, kiểm soát mọi sản phẩm thuốc lá của quốc gia cũng được nâng cao. Việc quản lý ngay TLTHM cũng đồng thời thực thi theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) trong việc chống bình thường hóa việc sử dụng thuốc lá, cũng như tính cấp thiết của việc đưa mọi sản phẩm thuốc lá hiện diện trên thị trường chịu sự quản lý dưới luật.