Cùng tác động của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, ngành xuất bản truyền thống đang đứng trước những thách thức và cơ hội lớn. Ông Vũ Trọng Đại - CEO công ty sách TIMES Books - điểm một số mảnh ghép lớn trong bức tranh xuất bản năm qua, đồng thời dự báo xu hướng sách.

Xuất bản đang được định nghĩa lại

Theo quan niệm truyền thống, xuất bản tức là sách giấy. Quan niệm này đã trở nên cũ kĩ. Thậm chí kể cả khái niệm “xuất bản số” cũng đang lạc hậu nhanh chóng. Với nội hàm rộng lớn, khái niệm “digital publishing” của thế giới đang bỏ xa cách hiểu và khả năng thực hiện tại Việt Nam hiện nay khi nước ta chỉ chủ yếu mới có sách điện tử (e-book) và sách nói (audio-book).

Tháng 4/2021, trong một bài trả lời phỏng vấn, tôi nêu xu hướng rằng ranh giới giữa xuất bản và báo chí sẽ bị xóa nhòa trong thời gian tới. Thực tế hiện nay còn nhanh hơn tưởng tượng: không chỉ ranh giới này mà nhiều loại hình nội dung khác nhau (đọc, nói, nghe, nhìn, xúc chạm) đã không còn ranh giới nữa.

Ngành xuất bản vì thế nên được định nghĩa lại như một ngành công nghệ nội dung.

Đồng xuất bản

Các hình thức trên (independant publisher, self-publishing, co-publishing) đã xuất hiện và tồn tại ở các nền xuất bản phát triển từ vài chục năm nay, trong đó đồng xuất bản (co-publishing) là một xu hướng lớn của thế giới từ ba năm trước. Ở Việt Nam, hình thức này thực sự nở rộ trong vòng chưa đầy 2 năm nay, nhờ: a/ sự hậu thuẫn của công nghệ, b/ độ chín của ngành và c/ nhu cầu của thị trường nội địa.

Tuy nhiên, chúng đang sớm đạt đến điểm bão hoà do: việc khai thác quá mức và cưỡng bức nhu cầu của các doanh nghiệp làm dịch vụ xuất bản, b/ sự thiếu chuẩn mực của thị trường tác giả nội địa khiến mặt bằng chất lượng thấp, làm giảm nhu cầu của người đọc.

Tham gia vào xu thế này ở nước ta bắt đầu có các doanh nghiệp, cá nhân ngoài ngành xuất bản, in, phát hành. Họ có thể thuộc lĩnh vực truyền thông, nghệ thuật, thương mại… Điều này cho thấy các rào cản gia nhập thị trường là thấp. Tuy nhiên, sự tồn tại và phát triển của họ ra sao là điều còn bỏ ngỏ.

Xói mòn sức mua

Sức mua giảm trong năm qua có ba nguyên nhân chính và tác động lẫn nhau:

Suy thoái kinh tế nói chung dẫn đến giảm sức mua;

Cung vượt quá cầu do tư duy ngành lệ thuộc tăng trưởng dựa vào sản xuất (xuất bản);

Cắt giảm chi phí mà một trong các biện pháp là giảm chi phí đầu vào: hạn chế đầu tư sách mới, chủ yếu khai thác sách cũ đã có sẵn nhu cầu và/hoặc làm sách mới dựa trên nhu cầu hiện hữu (thị hiếu quen thuộc của độc giả) mà không đầu tư cho R&D (nghiên cứu và phát triển) hướng sản phẩm mới, vì thế lại càng làm giảm sút nhu cầu mua sách.

Vấn đề này có hai đặc điểm: Số liệu tăng trưởng của ngành, nhất là về số bản in, có lẽ không phản ánh đúng thực trạng. Thứ hai, bắt đầu xuất hiện một số biểu hiện của việc dịch chuyển đầu tư ra khỏi trọng tâm xuất bản: làm các loại hình kinh doanh khác có liên quan.

Điểm sáng

Công nghệ thay đổi nhanh chóng, đặc biệt là AI ứng dụng trên các nền tảng Internet, thúc đẩy trước hết cho sự phát triển của thương mại điện tử và sự đổi mới ào ạt về marketing của ngành xuất bản vốn dĩ trước đây chậm chạp hơn nhiều so với các lĩnh vực khác.

Nội dung (sách vở) của người Việt bắt đầu tăng về số lượng, kết hợp với các hình thức marketing kiểu mới thúc đẩy nhận diện hình ảnh của tác giả. Thị trường xuất bản Hàn Quốc, Trung Quốc giai đoạn mới nổi cũng có những dấu hiệu này. Các loại hình xuất bản cũng trở nên đa dạng và phát triển nhanh chóng. Những điều trên dự báo sẽ khiến Luật Xuất bản, Sở hữu trí tuệ cũng cần đổi mới.

Suy thoái hay khủng hoảng có thể tạo ra điều kiện cho một cuộc đổi mới thị trường.