(CMO) Văn học dân gian có một bộ phận vô cùng đặc sắc, tạo nên nét độc đáo riêng có, sức cuốn hút mãnh liệt truyền đời cho hậu thế, đó là truyện tiếu lâm hay nôm na hơn là truyện cười. Cái cười trong truyện dân gian lúc cao hứng, lúc thâm trầm, lúc hả hê, lúc day dứt. Cười như thế nào còn là do tư thế, cốt cách của con người chủ thể khi ứng xử với những hiện tượng tự nhiên và các mối quan hệ xã hội. Với truyện dân gian (hoặc hoàn toàn có thể gọi là truyện cười - PV) Bác Ba Phi, con người Cà Mau đã tạc vào gen di truyền của mình một điệu cười mang đậm đặc phong vị xứ sở, không lẫn với bất cứ nơi đâu.

Bác Ba Phi đã trở thành huyền thoại, thành tài sản chung đầy tự hào của mảnh đất Cà Mau. Muốn hiểu tường tận đất và người ở đây, thật là thiếu sót nếu bỏ qua truyện Bác Ba Phi. Phải khẳng định một lần nữa, bác Ba Phi là người thật, việc thật. Những câu chuyện ứng tác của ông đã được hậu thế văn bản hoá, làm cho phong phú thêm để tồn tại mãi với cuộc đời. Thậm chí, cố Nhà văn Anh Động (tên thật là Nguyễn Việt Tùng), còn đẩy lên mức độ sáng tạo theo phương thức “Bác Ba Phi hoá”, tiếp tục cho ra đời những câu chuyện mới.

MH: Kiều Loan

Đúng theo quan niệm của phương Đông “quý hồ tinh, bất quý hồ đa”, vài chục câu chuyện của bác Ba Phi còn lưu giữ lại đều là những viên ngọc quý, tinh diệu. Không hoa mỹ, cầu kỳ do kỹ xảo, thủ thuật; trái lại là vẻ giản đơn, tự nhiên, thanh thoát. Truyện kể Bác Ba Phi vì thế đi vào lòng người cũng hồn hậu, dung dị như chính cách người Cà Mau sống và chết với quê hương, đất nước. Truyện của bác Ba Phi đi từ chái bếp sau nhà ra ngoài đìa bưng, rừng tràm, đồng ruộng. Có xa lắm thì cũng vòng qua xóm nhỏ, trổ ra những con sông ngầu đỏ nước lá tràm, rồi thì cũng về với bữa cơm chiều của bác Ba gái. Ấy vậy mà đọc bác Ba Phi, người ta có thể dựng nên cho mình vùng U Minh Hạ trù phú, mênh mông; cá tính, cốt cách của con người Cà Mau thuần khiết. Điều mà cho dù có tìm kiếm thế nào, ở đâu đi chăng nữa, người ta cũng không thể có được.

Trở lại với nụ cười, điệu cười của bác Ba Phi, quả thật, chỉ có thể gọi là đặc sản mang tính khái quát và đại diện cao độ cho phong vị của người Cà Mau. Trong toàn bộ những câu chuyện kể còn lưu lại của ông, hậu thế đều công nhận một điều, đó là bác Ba Phi luôn luôn cười trong mọi hoàn cảnh. Cái cười của ông có thể bật lên khanh khách ngay từ lúc mở đầu, có khi là cái cười lém lỉnh ẩn sâu trong ý tứ. Nhưng tựu trung lại, bác Ba Phi phải cười rồi “mần gì thì mần”, và làm gì, ông cũng tìm thấy nụ cười cho riêng mình, cho cả mọi người. Đó là thứ năng lượng mà ông cha ta đúc kết: “Một nụ cười bằng mười thang thuốc bổ”.

Thật khó diễn giải cho hết những cung bậc cười và hàm ý sâu xa biểu thị qua nụ cười trong truyện kể Bác Ba Phi. Nhưng cũng có những điều hiển nhiên mà ai cũng có thể sẻ chia, đồng vọng. Nụ cười của bác Ba Phi có giọng điệu chủ đạo là hào sảng, là tư thế làm chủ của con người trước thiên nhiên trù phú nhưng khắc nghiệt của vùng đất Cà Mau. Các loại sản vật của Cà Mau qua những câu chuyện kể của ông vừa nhiều về chủng loại, số lượng, lại vừa hù doạ người ta bởi kích cỡ phi thường.

Ở xứ Cà Mau này, không ai cất nhà lầu trước bác Ba Phi. Chẳng thế mà trong truyện “Cất nhà lầu”, bác Ba Phi mô tả: “Ở lâu lối hai năm thì những cây cột tràm sống nhóng lên cao hơn hai thước... Thôi thì phải làm thêm một sàn ở phía dưới. Ở mấy năm thì cái chòi cao vọt lên hoài, thành thử phải cất thêm sàn. Bây giờ trở thành nhà sàn cao sáu, bảy tầng”. Cá của bác Ba Phi nuôi thì phải lựa ao mà ăn. Bởi ba cái đìa nuôi cá bổi, cá rô, cá lóc có thức ăn khác nhau. Cá bổi thì ăn cau tầm vung, thịt chát ngấm. Cá rô mề thì ăn xoài thanh ca nên thịt chua lòm. Chỉ có ao cá lóc ăn dừa khô rụng nên thịt béo ngậy.

Bác Ba Phi xuất hiện với tư thế của một lão nông tri điền, đủ ngón nghề để đi rừng, đi biển, chuyên trị các loại thú dữ. Thế nên chuyện bắt cá kèo, bắt heo rừng, ếch nhái, ăn ong, kỳ đà, rùa rắn... là chuyện nhỏ. Ông còn cười khề khà bắt cả cọp dữ xay lúa cho bác Ba gái; ôm cổ rắn hổ mây thoát khỏi trận cháy rừng kinh thiên động địa. Nhưng những loài thú dữ còn chưa là gì với bác Ba Phi. Trong chuyện kể của ông, có một loại còn độc địa hơn, khiến ông căm giận tím ruột, bầm gan, mà mỗi khi ông tìm cách trị được thì cười hả hê, cười sung sướng.

Đó là bè lũ giặc thù và tay sai đang giày xéo quê hương bác Ba Phi. Không ai khác, chính bác Ba Phi là người đầu tiên ở Cà Mau dạy ong vò vẽ đánh giặc. Sau này, kinh nghiệm của bác Ba Phi toả rộng ra khắp xứ Cà Mau, khiến giặc sợ vỡ mật. Nhờ “nghề nói dóc có sách” mà ông hạ nhục được “Quận trưởng Nhung, quận Rạch Ráng” khét tiếng ác ôn, thoát khỏi vòng bắt bớ. Chưa đủ, với bác Ba Phi, cây mác vót trong tay người nông dân xứ U Minh Hạ vung lên cũng làm kinh hồn, bạt vía đám trực thăng, cá nhái tới nỗi “rụng lìa cái đuôi”.

Đừng nghĩ bác Ba Phi khí khái, hịch hạc mà bông đùa. Cái cười của ông còn thâm trầm, ý nhị, sâu cay đến độ. Như trong chuyện “Bắt cá kèo”, bác Ba Phi kể chuyện bắt cá bằng kẽ tay: “Không nói dóc đâu nghen, biết sao tám kẽ ngón tay mà bắt tới được mười tám con cá kèo không? Theo lý là có tám con thôi, nhưng vì tui sát cá quá nên nhiều con nịnh, chực sẵn bên ngoài, chờ tui thò bàn tay xuống là tụi nó ngậm vô mười đầu ngón tay để dính ké”. Nghe tới đây, những kẻ ăn ở gian hoạt, nịnh bợ, có tật xấu cũng phải giật mình thon thót.

Nụ cười của bác Ba Phi còn đằm thắm, nghĩa tình. Với gia đình, chòm xóm, người ta luôn thấy một bác Ba Phi xông xáo, hào sảng. Với cách mạng, bác Ba Phi thuỷ chung, sau trước. Không chỉ qua các câu chuyện kể, mà cuộc đời ông đã minh chứng cho điều đó. Bà Nguyễn Thị Anh, con dâu lớn của bác Ba Phi hiện đang ở xứ Lung Tràm, xã Khánh Hải, cũng là người hương khói, thờ tự, nay đã hơn 90 tuổi, hồi nhớ: “Hồi trước dân lưu tán về đây, tía tui chia ruộng, cất nhà, cưu mang. Có bộ đội về là ông suốt ngày đem đồ đi tiếp tế, kể chuyện vui”.

Cuộc đời bác Ba Phi đã kết tinh thành một điệu cười mang dáng hình xứ sở, mang phong vị quê hương. Bác Ba Phi cười trăm năm trước, hậu thế trăm năm sau vẫn còn gật gù say đắm./.

Phạm Quốc Rin

(责任编辑：Cúp C1)